May pa benefit dance sa barrio. Excited na maray si Gik , first time niya mabayli, nakaplano na kun sisisay an saiyang ibabayli, an saiyang crush. Tinipid ni Gik an saiyang balon para may  pang entrance fee sa benefit dance. Maski masiramon an parong kan loglog sa canteen ni Mam Cortez saka an goto ni Tiya Paring tinios niya an pagka ara sa kakanon ta an balon niya tinitipon  niya pang bayad sa palaog sa barayli.

Nag abot na an banggi nin barayli, excited na maray si Gik mag laog sa baylihan.

Nakaturukaw na an mga babae sa sarong parte nin barrio hall, habang an mga lalaki naka tirindog sa saibong na parte .

Nagkirikiti pa sana an plaka sa tugtog na chacha , nag ruroso na an mga soltero pasiring sa mga daraga. Alagad uya na an mga militar, pigtutulak si mga soltero na nagkakabit sa magagayon na mga daraga. Si mga militar iyo an nag kabit sa magagayon na daraga, si natada iyo an para sa civilian.

Dai pa nakontento so mga militar nag announce  pa ” an masunod na  tugtog para sa mga militar,”  an tugtog sweet.

An suminunod na tugtog   para sa gabos,  militar saka civilian ..Chacha ulit. Pero mainot an militar mag kabit sa daraga. An natada para sa civilian.

Ini si Gik  ta halangkaw an saiyang standard sa pag pili nin ibabayli , puminuling luhaan , dai niya naibayli so saiyang crush .

 

“Ay Badong ika palan, Kumusta? Nag dakula ka man giraray?” an makusog na boses ni Tiya Ontay na garo na nag kukurahaw sa paki competencia sa ribok kan makina kan TM liner .

“Anong grado mo na noy?”

“4th year high school na po”

“Ay , may ma kolehiyo na man palan si Pading Lucas, ako garo dai ko kaya pa escuelahon si Meling sa Naga ta baratohon na bagang maray an kopras, apisar pa kayan pig babawasan pa quince sintimos an kada kilo para sa kuyan daa yan …inda dai ko aram basta pag boot daa yan kan gobyerno”

“Coco levy po, an apod kayan” Gusto pa ni Badong mag explain manungod sa monopoly asin coco levy pero pag hiling niya sa likod niya yaon si Pay Willy an maisugon na CHDF . Dai na nag girong si Badong baka siya mamaluan rebelde , baka siya kulatahon.

“Bakasyon na kamo? may barayli baga sa atyan sa bariohol”

“Ay iyo po, kaya po palan dakol pasiring sato na mga militar”

“Iyo ta an curfew alas dies. Kaya mapoon an barayli pag diklom sana”

“Gurano na po an entrance fee.. an palaog po?”

” Ay inda daw noy kun gurano, dai ko aram. Sakuya na kamo mag bakal cocacola ha”

Excited si Badong sa barayli, actually 1st time niya mag bayli sa barrio ta sa banwa siya nag pipirme ta mayo man highschool sa barrio. Nasa isip niya na kun siisay an ibabayli niya. Napapahuyom siya pag iniisip niya si gusto niyang ibayli.

Nakaturukaw na an mga babae sa sarong parte ni barrio hall, habang an mga lalaki naka tirindog sa saibong na parte . “Magayon talaga ining si Meling” sa isip ni Badong.” Dapat dai ako mainotan pag kabit saiya”.

Nagkirikiti pa sana an plaka sa tugtog na chacha , nag ruroso na an mga soltero pasiring sa mga daraga. Alagad uya na an mga militar, pigtutulak si mga soltero na nagkakabit sa magagayon na mga daraga. Si mga militar iyo an nag kabit sa magagayon na daraga, si natada iyo an para sa civilian

Dai pa nakontento so militar nag announce pa. ” An tugtog na ini para sana sa militar” An tugtog sweet music.

An suminunod na tugtog para sa gabos militar saka civilian ..Chacha. Pero mainot an militar mag kabit sa daraga. An natada para sa civilian.

Ini si Badong ta halangkaw an saiyang standard sa pag pili nin ibabayli , puminuli na sana.

Nakatanaw ako sa bintana, dinadalan ko si mga nag sasanggot nin niyog , . Kadakol sinda , igwang saro na nagmamanda , maray an pustura. Dai ko sinda bisto, mga dayo. Nadangog ko ki Tatay takot siya ta may mga badil ining mga dayo. .Tano may badil sinda? Bako man sinda militar, lalong bako man sinda rebelde. An apod sainda ni Tatay para agaw posisyon (land grabber) nag pa bisto so saro , may kapot na papel an apod niya titulo (land title), sinda daa an tunay na kagsadiri kan daga.May abogado daa sinda saka harani asin makusog sinda sa gobyerno An sabi ni Nanay” Ano ngunyan sana kamo nag butwa? Kami haloy haloy nang tomatawo digdi. An aram mi na kagsadiri kaining daga bako kamo. Dapat maka aram kaini si among mi. “.

Kina agahan nag pasiring sa ciudad si Nanay ta masumbong sa saindang amo. Pero an saindang amo sobrang boot, an sabi sana” pabayai sana nindo , maharali na lang yan, bako man ninda yan daga..Madadaog ko man yan sa kaso”.

Mayong naginibo an sakong ina kundi mag puli na nag iisip nin pa agi kun pano na kami magkaburuhay ta si samuyang pigcocoprahan mayo na samo

Pagal si Nanay sa biyahe, nag kakan tulos ta maturog amay, kan nag arabot so mga dayo, an tuyo mapahayag kan saindang relihiyon. Anggot si Nanay sigi an gumodgumod sa kusina. Dai pigpapadangog sa bisita ta takot man si nanay sa may badil . Sabi sako ni Nanay” daing supog ining mga tawong ini, matapos kta agawan nin daga , madgdi ta bibinsiron kta mag laog sa relihiyon ninda”

Nag puon na an pagpahayag, sinda daa an tunay na relihiyon ,an kaanib sana sainda an mali ligtas. Napangisi si Tatay,kinua sa kaban an saiyang bibliya na parak-it na, nagbasa nin kadakol na bersikulo . Maogma akong nagdadangog kan saindang debate. Napuli sa diskusyon an urolay . Maimbod na maray si Tatay sa saiyang pagtubod dai lamang ini mabibinsir sa isip ko. Medyo pikon si lalaking may badil. Nakamalisya si Tatay . Sabi niya”magayon an saindong relihiyon ,magagayon an saindong simbahan sigun sa pinahiling nindong retrato, burunyog kamo, saka sabi nindo may mga abugado kamo na minatabang sa miembro na may kaso, pag mayong trabaho tinatawanan nindo . Sabi nindo harani kamo sa gobyerno, gusto ko man yan..Masali ako saindo, pero sa sarong kundisyon , akuon nindo na si Kristo aki nin Diyos asin Dios”. Kun dai pasensiya brod dai ako makakasali saindo .Ining kaniogan na sabi nindo kamo an tunay na kagsadiri , sigi saindo na. Bahala na samuya an samong Diyos.

Nag puli si mga lalaki,pero kinaagahan nag sanggot ulit, inubos an niyog maski dai pa laya, maski sino pa sana.

Dahil mayo na si Tatay nin ataman na kaniogan , Nag iba sinda nin hanapbuhay . SI Tatay nag rigaton nin sira , si Nanay Nag tinda nin kurokakanon

Makalipas an sarong taon, Buminagyong makusog, nagka aranitan an kadaklan na niyog , an iba natumba. Napangisi si Tatay, sabi niya”Salamat sa Diyos, ginamit niya an bagyo para mapahali an mga nag aanab kan satong pigkokoprahan”. “Mabaralik yan pag may koprahon na” sabi ni Nanay. “Magtiwala ka, magibo ulit an Dios nin pa agi”.

Totoo mananggad , kan medyo nakakabangon na an kaniogan, sobra na kabarato kan copra dahil sa monopoly and coco levy. Halos habo na mag kopra kan mga paraoma ta lugi sinda sa kapagalan .

Huminali manangad asin dai na nagbaralik si mga lalaking dara an badil asin relihiyon.

Sa mga kapararehas ko paraoma, Nagigiromdoman pa daw nindo na saro sa dakulang peste sa satuyang paroyan iyo an golden kuhol na pinanao ni Imelda Marcos kan siya pa an first lady.

Ini totoong istorya. May sarong para oma duman samuya. Aga aga hinihiling niya an kuhol. Inaataman niya ining maray ta an pagtubod niya ini an mapayaman saiya. Ilinaag niya an mga kuhol sa sadit na sapa sapa sa gilid kan oma. Habo lamang pakaputan sa iba, padaba niyang maray an mga kuhol . Binabahog kangkong , gusto niya kayang padakulaon . Ta may mabakal daa. Pag may minadulok kinukurahawan “hali kamo diyan mawara ngani an kuhol ko “. Pig hiling lang mawara na OA.

Makalipas an perang aldaw, nawara si mga kuhol ni Imelda . Kala niya hinabon, Ito palan naglakwatsa si mga kuhol niya , pagka banggi luminakaw, tuminukad sa basog,

Nagustuhan na maray kanga kuhol an oma, mas comportable kaysa sapa sapa. Hanggan sa an kuhol ni Imelda nag sugok , madalion mag dakol, Napano sagkod sa kataraid na mga amihan . Kan nagparadakol na sinda, problema na kan paraoma ta pig kakakan na an paroy na tinanom. Pigbabasol na kan mga tawo si Imelda. Mayong paki aram si Imelda , labot niya kun nakakaperwisyo an kuhol niya

Si inaasahan kaining pobreng paraoma na an kuhol an mapayaman saiya dai nangyari ta mayo man palan buyer. Matibay pating maray an buhay kaining mga kuhol, maski pig spray na nin hilo , buhay pa giraray .padagos pa giraray namimirwisyo nin paroy. Mala ta si Berto , an pobreng paraoma, sinasaro saro puruton an mga ogbon kan kuhol ni Imelda, sa kaanggutan niya pig pupokpok niya ning gapo hanggang sa maronot an napupurot niyang kuhol. Pero sa kasamaang palad dai sinda nauubos.

Hanggan ngunyan , an Kuhol ni Imelda peste sa oma.

“Iniipit kan darakol, an saradit

Pirit na sanang taw anan ikahungit

Kun dai nang ikahungit

Ay ay matingad na sana sa.langit”

Halawig an kanta pero sa kahaloyan kan panahon iyan na lang an natatandan ko.

Chorus yan kan si kanta na pig composo kaidtong pay Totoy .An tono ” Ano daw Idtong sa Gogon”

An kanta base sa experencia ni Pay Alejo saka ni Pay Merto, sinda mga tomatawo( tenant) nin sarong haciendero sa Partido Area na ma impluwensiyang maray sa gobyerno . An hacienderong ini poderosong tawo. Nag ka interes ako sa kanta ta diit lang ang aram kong kanta, an kadaklan kayan si pigtutukdo sana sa school arog baga kan “Pamulinawen.”na pigpaparapakanta samo kan elementary ako sa Tierra Nevada . Dawa dai mi man naiintindihan sige sana man kanta mi. .Salamat sa google nahanap ko na ngunyan so English translation nin” pamulinawen “,an pigpaparapakanta samo kan nasa elementarya ako. In fairness magayon palan an kanta, pero bako pang aki. Siempre dai ko naman toom ta pano ko matandaan an dai ko ngani naiintindihan.

Kan panahon kan martial law kaipohan mag sunod maski dai mo naiintindihan. Arog kan pagkanta.

Alas cuatro na nin hapon medyo malimpoy na, orogmahon an mga magurang saka mga aki ninda na yaon sa barrio hall. Orogmahon kawasa  taradikan nin ribbon kan mga nasa elementarya sa Tierra Nevada. Sain man yan? mahapot kamo, saro yan sa dakulang barrio kan Tinambac Cam Sur.

Marso 1973 kaidto, recognition day kan mga may honors,  saka may programa ,may ma kanta, ma folkdance,  matula . Grade 1 ako kaidto, sabi sako kan maestra ko pirang aldaw pa  bago an closing 1st honor daa ako. Ogmahon akong maray ta may rason ako magpabakal nin bagong bado ta masakat baya sa stage. Iyo mananggad tamang tama naka copra pa sana , binakalan ako ni nanay nin bagong bestida na sa huna ko magayonon na maray.

Kaaldawan kan taradikan, cguro kaya alas singko minapoon an programa para malimpoy na ta mayo nin atop an barrio hall, saka an mga magurang halos gabos paraoma, makaka attend na ta tapos na sa trabaho. Bago magpoon  an programa, kadakol nin mga lalaki na naka  ,uniform saka may badil , nakapalibot sinda sa barrio hall. Martial law daa. Dai ko man aram kun ano an Martial Law aki pa ako.

Pina andar na an maribok na generator, Nag poon na an programa –  magayon , maogma, kaya lang so guest speaker mi halawigon an speech, mala ta dai pa siya tapos mag taram may suminakat sa stage nin naka uniform na lalaki na may badil tapos nag gilid c speaker mi ta may tg ulayan sinda pakatapos nag announce na

“pasencia na mga tugang inabot na kita nin curfew , sa agang aga ta na sana idagos an programa. C mga tatadikan ribbon mag balik na sana” .

Kan nadangog ko ito nagparahibi ako ta an naisip ko nasul ot ko na c bago kung bado, naatian na pati ta nagparakawat na ako bago pa an programa. Sa aga ano na sosol oton ko?, ma pa retrato pa pati ako, nag deposito na c nanay k Balimbing sarong pitik sana pero duwang kopya . Excited akong maray sa ribbon na itatadik sako pero dai ko pa madara pagpuli. Mabalik pa kami sa aga , ano sosol oton ko, gusto ko ini ta bago pero maati na, maparetrato ako habang tinatadikan ribbon, ano sosol oton ko, lalo akong napahibi.

Nag puli na kami ,madiklom, mayong bulan .Nag makot c tatay nin karaba para gamiton mi pag lakaw sa irarom nin kaniogan. Habang naglalakaw kami tg kakantsyawan ako kan c sakong pinsan ” o , dai natadikan rebon herak man …sabi daa bawal na mag luwas sa harong pag matanga na (by the way an matanga sa barrio kan panahon mi alas otso)ta dadakupon ni marshalo”

Nag parihibi naman ako ta dai na ngani natadikan na kantsawan pa .

Napa ngisi si  tatay sabay seryosong nag sabi ” mga aki pa talaga kamo, dai pa nindo maintindihan kun ano an Martial Law, dipisil ipaliwanag, an masasabi ko lang, pirme mag arang sa mahal na Dios na ilikay kta sa karatan”